ΕΝΑΣ ΓΑΛΛΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
Το 1793 ένας Γάλλος διπλωμάτης από τη Μασσαλία που υπηρετούσε στο Γαλλικό προξε-νείο της Θεσσαλονίκης, έχοντας πάρει την σχετική άδεια από τις Τουρκικές αρχές ξεκίνησε στο πλαίσιο των καθηκόντων του μια σειρά από περιηγήσεις στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας και μοιραία αρκετές μέρες από εκείνη την περιπλάνηση του τις αφιέρωσε και στη Χαλκιδική.
Επρόκειτο για τον Γάλλο Γενικό Πρόξενο Esprit Marie Cousinery*1 που με την επιστροφή του στη Γαλλία, τις εντυπώσεις του και τις πληροφορίες που συνέλεξε από εκείνες τις περιηγήσεις του, υποστηριζόμενος από την υπηρεσιακή του επάρκεια αλλά και την επιστημονική του κατάρτιση τις συμπεριέλαβε σε ένα σημαντικό και εξόχως διαφωτιστικό δίτομο έργο υπό τον τίτλο, “Voyage dans la Macedoine” (Ταξίδι δια μέσου της Μακεδονίας), το οποίο μεταξύ των άλλων, βρήκε τη θέση που του άρμοζε και στην Εθνική Γαλλική Βιβλιοθήκη.
Ενάμιση περίπου αιώνα αργότερα μετά την περιήγηση του Μασσαλιώτη Ε.Μ.Cousinery στην Χαλκιδική, οι ρόλοι αντιστράφηκαν και τώρα ένας νεαρός Πολυγυρινός εργαζόμενος στην Εθνική Γαλλική Βιβλιοθήκη, που την τριγύριζε και σκάλιζε τα βαρυφορτωμένα της ράφια, θα έπεφτε πάνω στο έργο του Γάλλου διπλωμάτη και στο κομμάτι εκείνο της διήγησης του που αφορούσε την επίσκεψή του στην Χαλκιδική.
Και ο Πολυγυρινός νεαρός δεν ήταν άλλος από τον Στέφανο Κότσιανο,*2 μεταπτυχιακό φοιτητή στη Νομική Σχολή της Σορβόννης και μετέπειτα γνωστό και διαπρεπή δικηγόρο, πολιτικό, συγγραφέα και ιστοριοδίφη, που ως φοιτητής αλλά και εργαζόμενος στην Εθνική Γαλλική Βιβλιοθήκη θα ανακάλυπτε τον πρώτο “οδηγό της Χαλκιδικής”, έστω και αν αυτός αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου έργου που αφορούσε τον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας.
Με το τέλος των σπουδών του στη Σορβόννη και την αναγόρευσή του σε διδάκτορα, ο Στέφανος Κότσιανος επέστρεψε το 1949 στον Πολύγυρο φέροντας μαζί του το πολύτιμο φορτίο με τις πληροφορίες, τις κρίσεις και τις εντυπώσεις του Cousinery για την Χαλκιδική και το περιεχόμενό τους το παρουσίασε για πρώτη φορά στις 13 Μαΐου 1951, σε διάλεξή του στην Αρναία, για να προχωρήσει την ίδια χρονιά στην Αθήνα, στην έκδοση σχετικού βιβλίου υπό τον τίτλο, “Ένα ταξίδι στην Χαλκιδική του 1793”.
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
Εβδομήντα έξι χρόνια μετά την περιήγηση του Cousinery και συγκεκριμένα το 1869, ένας Ελληνας αυτή τη φορά θα ταξιδέψει με τη σειρά του σε ολόκληρη τη Χαλκιδική. Ονομάζονταν Νικόλαος Β. Χρυσανθίδης και βρέθηκε σε αυτή συνοδεύοντας τον Μητροπολίτη Κασσανδρείας Χρύσανθο*3 που πραγματοποιούσε περιοδεία στα χωριά και τις κωμοπόλεις του ποιμνίου του στα δύσκολα εκείνα χρόνια της Τουρκικής σκλαβιάς.
Ο Νικόλαος Χρυσανθίδης με το που τελείωσε τα καθήκοντά του στην υπηρεσία του Μητροπολίτη Κασσανδρείας, Χρύσανθου και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, τις σημειώσεις, εντυπώσεις και πληροφορίες που είχε καταγράψει για την Χαλκιδική τις εξέδωσε το 1870 στο Τυπογραφείο “Η Ανατολή”, του Ευαγγελινού Μισαηλίδου, σε ένα καλαίσθητο βιβλίο, υπό τον τίτλο “Αυτοσχέδιος Περιγραφή της Χαλκιδικής Χερσονήσου μετ΄ αρχαιολογικών σημειώσεων και ιστορικών συμβάντων”.
Αντίτυπα του συγκεκριμένου βιβλίου, που αποτελεί την πρώτη έκδοση και τίτλο που γράφτηκε ποτέ αποκλειστικά και μόνο για τη Χαλκιδική, ταξίδεψαν από την Κωνσταντινούπολη στο Άγιον Όρος και ένα από αυτά πήρε τη θέση του στην πλούσια βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Διονυσίου, για να παραμείνει τα επόμενα εκατό πενήντα και πλέον χρόνια ξεχασμένο και αζήτητο, μέχρι να το ανακαλύψει και αυτό ο πάντα δραστήριος ερευνητής Στέφανος Κότσιανος σε μια από τις πολλές επισκέψεις του στο Περιβόλι της Παναγίας, στα μέσα της δεκαετίας του ΄70.
Ο Στ. Κότσιανος, σχεδόν άμεσα μετά τη νέα σημαντική του ανακάλυψη, έκανε την πρώτη του δημοσίευση το 1976 στα “Χρονικά της Χαλκιδικής” (τεύχη 29-30) και την επόμενη χρονιά προχώρησε στην έκδοση του σχετικού ανάτυπου.
ΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ
Ο Esprit Marie Cousinery και ο Νικόλαος Β. Χρυσανθίδης δεν ήταν οι πρώτοι που επισκέφθηκαν και κατέγραψαν τη Χαλκιδική. Δεκάδες άλλοι περιηγητές, πριν και μετά από αυτούς πέρασαν κατευθυνόμενοι κυρίως προς το Άγιον Όρος, δίνοντας όμως αποσπασματικές περιγραφές σε αντίθεση με τους προαναφερθέντες που έδωσαν, ο καθένας στον καιρό του και με τον τρόπο του, την πληρέστερη εικόνα που συνάντησαν. Και πρέπει να επισημανθεί ότι μέχρι την έκδοση του δίτομου έργου του Cousinery για τη Μακεδονία που εμπεριείχε και το κομμάτι της περιοδείας του στη Χαλκιδική και μετέπειτα του βιβλίου του Χρυσανθίδη, η μοναδική πληροφόρηση όσων ήθελαν να ταξιδέψουν σε αυτή προέρχονταν από τα κείμενα αρχαίων συγγραφέων και μόνο.
Ο Cousinery ξεκινά την περιήγησή του από τη Γαλάτιστα και μετά από έξι ώρες φτάνει στην Αρναία για την οποία θα κάνει εκτενή αναφορά για την φιλοξενία που δέχθηκε και τα υφαντά της που εξάγονταν “και έφταναν μέχρι τη Ρωμυλία”. Συνεχίζει προς τα Μαντεμοχώρια, φτάνει Ιερισσό και Ουρανούπολη, κατεβαίνει στο Μεταγγίτσι και ακολουθώντας τον Χαβρία βγαίνει από την Ορμύλια προς τον Πολύγυρο στον οποίο μετρά 1.500 σπίτια, για να συνεχίσει νότια ακολουθώντας τον Ολύνθιο ποταμό και να συναντήσει τις “ωραίες πεδιάδες”.
Ο Χρυσανθίδης ξεκινά την διαδρομή του από τη χερσόνησο της Κασσάνδρας και συνεχίζει στην περιοχή της Καλαμαριάς, ανεβαίνει στον Πολύγυρο και συνεχίζει στην κεντρική και βόρεια και βόρεια - ανατολική Χαλκιδική. Είναι πιο αναλυτικός από τον Cousinery και καταγράφει όλα τα χωριά της Χαλκιδικής παρέχοντας στοιχεία για τον πληθυσμό τους, τον αριθμό των εκκλησιών ανά οικισμό, τα Μετόχια των Ιερών Μονών του Αγίου Όρους, τα σχολεία που λειτουργούν και τους αρχαιολογι-κούς τόπους που συναντά.
Και οι δυο παρέχουν πολύτιμα στοιχεία για την σύσταση του πληθυσμού με τον Cousinery να επισημαίνει ότι κινείται σε έναν τόπο “όπου ο πληθυσμός είναι εξ΄ολοκλήρου ελληνικός” και καταγράφουν τις γεωργικές και επαγγελματικές δραστηριότητες των κατοίκων της Χαλκιδικής η οποία, εκτός από τα μεταλλεία της Βόρειας Χαλκιδικής, διακρίνονταν για την αλιεία και την κτηνοτροφία της καθώς και για τα δημητριακά, τις ελιές, το μέλι και τα αμπέλια της.
Για τους παραπάνω λόγους και τα δυο βιβλία, που δεν είναι φυσικά “τουριστικοί οδηγοί”, αλλά ιστορικά ντοκουμέντα, αποτελούν χρήσιμη και πολύτιμη πηγή πληροφοριών για χωριά και οικισμούς της Χαλκιδικής, την δεδομένη χρονική συγκυρία της περιήγησης των δυο συγγραφέων που με τα στοιχεία και τις πληροφορίες που παραθέτουν “φωτογραφίζουν” τη Χαλκιδική όπως την είδαν με τα μάτια τους πριν από 231 χρόνια ο Cousinery και πριν από 155 χρόνια ο Χρυσανθίδης και αποτελεί τύχη αγαθή που τα έργα τους υπέπεσαν στην προσοχή του οξυδερκή Στέφανου Κότσιανου που τις πληροφορίες τους και το περιεχόμενό τους μας τα κληροδότησε με τις δυο πολύτιμες δημοσιεύσεις και εκδόσεις του.
Και στις δυο περιπτώσεις αν ήταν άλλοι στη θέση του Στ. Κότσιανου, ίσως να διάβαζαν τα αποσπάσματα για την Χαλκιδική από τον Cousinery και ίσως να κρατούσαν και κανένα αντίγραφο από το βιβλίο του Χρυσανθίδη για την βιβλιοθήκη τους, αλλά και τα δυο αυτά πολύτιμα βιβλία θα παρέμεναν άγνωστα, αν δεν τα ανακάλυπτε ο Πολυγυρινός ευπατρίδης, που ευτυχώς για εμάς διέθετε την κρίση και την δυνατότητα να τα μελετήσει, να τα κρίνει και να τα αξιολογήσει και στη συνέχεια να γράψει γι αυτά και να τα δημοσιοποιήσει με τις εκδόσεις του, χάρη στην αγάπη του για τη Χαλκιδική μα και στο υψηλό αίσθημα προσφοράς που τον διέκρινε σε όλη την πορεία του βίου του.
Το περιεχόμενο και των δυο δημοσιεύσεων, που η ανατύπωση τους θα ήταν χρήσιμη για την ευρύτερη γνώση μα και για την απόδοση ελάχιστης τιμής στη μνήμη του αείμνηστου Στέφανου Κότσιανου και της πολυκύμαντης προσφοράς του, διασώζεται, πέρα από το αρχείο του, στα “Χρονικά της Χαλκιδικής”, σε δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες και για τους ερευνητές και μύστες ίσως και σε κάποιες ξεχασμένες γωνιές παλαιοβιβλιοπωλείων της Θεσσαλο-νίκης και της Αθήνας, καθώς και σε ηλεκτρονικές τοποθεσίες που στις μέρες μας είναι εύκολο να αναζητηθούν και να βρεθούν.
Μάρτιος του 2025, στον Πολύγυρο
Πέτρος Τ. Τσιολάκης
--------------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Esprit Marie Cousinery (1747-1833). Γάλλος λόγιος και διπλωμάτης. Κατάγονταν από τη Μασσαλία, σπούδασε νομισματολογία και για πολλά χρόνια υπηρέτησε ως διπλωμάτης σε χώρες της Ανατολής, Τεργέστη (1771), Σμύρνη (1779) και στη Rosetta της Αιγύπτου (1784). Την περίοδο 1773-1775 υπηρέτησε στο γαλλικό προξενείο της Θεσσαλονίκης και επανήλθε από το 1786 έως το 1793 ως γενικός πρόξενος. Περιηγήθηκε συστηματικά την Μακεδονία στο πλαίσιο των καθηκόντων του που εξυπηρετούσε και το επιστημονικό και περιηγητικό ενδιαφέρον του και τις εντυπώσεις του της συμπεριέλαβε στο πολύτιμο έργο του “Ταξίδι δια μέσου της Μακεδονίας” που εξέδωσε στο Παρίσι το 1828.
2. Στέφανος Κότσιανος, (1908-1989). Πολυγυρινός ευπατρίδης, συγγραφέας, πολιτικός και δικηγόρος και δωρητής και ευεργέτης του Δήμου Πολυγύρου. Μετά τη Νομική Σχολή Αθηνών συνέχισε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Σορβόνης, στο Παρίσι όπου και αναγορεύτηκε διδάκτορας τον Ιανουάριο του 1949. Στη Γαλλία, ανακάλυψε και το “Voyage dans la Macedonie” του E. Cousinery. Πολέμησε στον πόλεμο της Αλβανίας, στην κατοχή πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση και συνέγραψε πολλές νομικές εργασίες και ιστορικές μελέτες.
3. Μητροπολίτης Χρύσανθος. Κατάγονταν από Καισαρεία της Καππαδοκίας. Στις 15 Μαρτίου 1865 εξελέγη Μητροπολίτης Κασσανδρείας και μετά από χρόνια εξελέγη Μητροπολίτης Αγκύρας. Κοιμήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 26 Αυγούστου 1877.
